Demografija
Rezultati iskopavanja i geomagnetskih ispitivanja omogućavaju da se procijeni broj kuća i veličina populacije Okolišta (Müller 2006; Hofmann et al. 2007, 195–200). Prema ovoj procjeni je u ranijoj fazi naselja istovremeno postojalo oko 200 kuća. S pretpostavkom da se jedno kućanstvo sastojalo od pet osoba, broj stanovnika se može procijeniti na otprilike 1000. Pretpostavljajući istu gustinu gradnje za područja u koritu Visoko iz kasnog neolitika , oko 3500 osoba je živjelo ovdje, što odgovara gustini naseljenosti od oko 32 stanovnika po km2.
Na osnovu procjena o prehrambenim potrebama, svaka osoba treba 0,3 ha obradive zemlje za opstanak, kao i jedno grlo stoke, koje takođe zahtjeva 10 ha zemlje za ispašu.
Dakle, izračunata populacija bi zahtjevala 360 km2 zemlje, ali korito Visoko nudi samo 110 m2. Prema tome pretpostavljamo da je populacija koristila nenaseljene planinske predjele koji graniče sa koritom kao pašnjake.
Kvalitet
Prema prvim rezultatima paleobotaničkih i paleozooloških istraživanja proizvodnja hrane je u kasnom neolitiku u Visočkoj dolini i okolnim područjima bila bazirana na kombinaciji agrikulture i uzgajanju životinja (Benecke 2007; Kučan 2007); lov je bio manje važan. Među domaćim životinjama, stoka je dominirala sa 88% zastupljenošću u broju kostiju. Ovo se dobro slaže sa rezultatima iz Obri gdje je stoka postajala važnija u odnosu na ovce na početku kasnog neolitika (Bőkőnyi 1974).
Agrikultura se u Okolištu sastojala od uzgajanja žitarica, uglavnom dvozrne pšenice i divljeg jednozrnca.
Manje važni su bili ječam, proso i raž; postoje dokazi o kultivaciji nekoliko mahunarki kao što su leća i grah. Ishrana je dopunjavana prikupljenim voćem, uključujući lješnike, divlju lozu i smreku.
Visočka dolina, pogled sa sjeveroistoka; Okolište se nalazi u sredini slike (photograph: S. Jagiolla).
U vezi sa ovim projektom je analiziran i profil polena za lokalitet Seoce Jezero koje je smješteno 7 km sjeverno od Okolišta (Kučan et al. 2006; Wolters/Bittmann 2007). Nažalost ne doseže do vremena neolitika, ali pruža važne informacije o vegetacijskoj istoriji regije Centralnog Balkana od bronzanog doba do danas.
Šabloni naselja u Visočkoj dolini
Veličina područja Okolište se vremenom postepeno smanjivala. Tako je veličina naselja smanjena sa 7,5 ha oko 5200. p.n.e. na 1,2 ha oko 4500. p.n.e.
Ova promjena se podudara sa razvojem šablona naselja u Visočkoj dolini i njegovom okruženju: u kasnom kakanjskom periodu je broj naselja u Visočkoj dolini bio oko šest. U ranom Butmir periodu je taj broj smanjen na četiri što upućuje na koncentraciju ljudi u manjem broju naselja. Izgleda da je ova situacija bila stabilna do 4500. p.n.e., iako je broj stanovnika u najvećem području Okolišta već počeo da opada ubrzo nakon procesa koncentracije.
Na kraju perioda Butmir se može uočiti još jedna značajna promjena u šablonu naselja: dugo naseljena područja kao što su Okolište ili Obre II su napuštena, a brojna nova naselja su formirana na periferiji Visočke doline.
Šabloni naselja u Visočkoj dolini
Veličina područja Okolište se vremenom postepeno smanjivala. Tako je veličina naselja smanjena sa 7,5 ha oko 5200. p.n.e. na 1,2 ha oko 4500. p.n.e.
Ova promjena se podudara sa razvojem šablona naselja u Visočkoj dolini i njegovom okruženju: u kasnom kakanjskom periodu je broj naselja u Visočkoj dolini bio oko šest. U ranom Butmir periodu je taj broj smanjen na četiri što upućuje na koncentraciju ljudi u manjem broju naselja. Izgleda da je ova situacija bila stabilna do 4500. p.n.e., iako je broj stanovnika u najvećem području Okolišta već počeo da opada ubrzo nakon procesa koncentracije.
Na kraju perioda Butmir se može uočiti još jedna značajna promjena u šablonu naselja: dugo naseljena područja kao što su Okolište ili Obre II su napuštena, a brojna nova naselja su formirana na periferiji Visočke doline.
Rasprava
Rezultati istraživanja u Visočkoj dolini već pokazuju da se tokom neolitika desio razvoj prema složenijim strukturama naselja, vjerovatno pod uticajem uspostavljanja hijerarhijskog naseljavanja. Ova promjena bi mogla imati svoje korijene u funkcionalnoj i socijalnoj diferencijaciji butmirskog društva.
Unutar ovog naselja je područje Okolišta očigledno igralo važnu ulogu. Osim svoje izuzetne veličine i velikog broja stanovnika, velika gustina gradnje i iscrpan sistem utvrda ga izdvajaju i ukazuju na njegovu centralnu ulogu. Sa velikom sigurnošću se može isključiti postojanje sličnih utvrda na drugim područjima. Formiranje velikog naselja u Okolištu je bilo popraćeno napuštanjem drugih naselja što ukazuje na proces koncentracije.
Slični procesi sa početka kasnog neolitika su uočeni u drugim regijama jugoistočne Evrope, npr. U Tisza regionu. Još uvijek nije jasno na kojim je centralnim funkcijama formiranje velikog naselja kao što je Okolište počivalo. Trenutno se ne može smatrati da su za to zaslužni ni specijalizacija u nekom zanatu na lokalonm ili regionalnom nivou, niti neka izvanredna uloga u komunikaciji ili sistemu razmjene, niti ritualne funkcije. Međutim, sigurno je da je deorganizacija sistema naselja počela već brzo nakon njenog nastanka.
Robert Hofmann, Zilka Kujundžić-Vejzagić, Johannes Müller, Nils Müller-Scheeßel, Knut Rassmann, "Excavations in Okolište and the reconstruction of Late Neolithic settlement processes in the Visoko Basin in Central Bosnia (5200–4500 B.C.)." 11 Apr. 2008. Aegeo-Balkan Prehistory.
