OKOLIŠTE
Lokacija
Visočka dolina se nalazi 40 km sjeverozapadno od Sarajeva. Veličine je 110 km2 i predstavlja tipični krajolik „Polje-„ tipa. Dolinu presijeca rijeka Bosna i nalazi se na 400 – 410 m nadmorske visine. Formirana je od riječnih terasa iz doba pleistocena i Para smeđeg tla. Dolina je okružena planinama visine do 1000 m iz doba miocena. Njena populacija iz doba srednjeg neolitika je predstavljena grupom Kakanj, a grupom Butmir iz doba kasnog neolitika. Njihova tipična keramička sekvenca i apsolutna hronologija ovog perioda je praktično poznata zahvaljujući bosansko-američkim iskopavanjima na nalazištima Obre I i II, lociranim 10 km sjeverno (Benac 1973a; Benac 1973b; Gimbutas 1974; Sterud/Sterud 1974). U Visočkoj dolini i njenim lateralnim dolinama je istraživačima poznato oko 15 srednje- i kasno-neolitskih nalazišta (Perić 1995). Nastamba Okolište je locirana na pleistocenoj riječnoj terasi u sjevernom dijelu Visočke doline. Istraživanja na nekoliko butmirskih nalazišta kao što su Obre, Doje Moštre, Zagrebnice i Butmir su pokazala da je Okolište daleko najveće nalazište u Visočkoj dolini, kao i u cijeloj grupi Butmir. Naselje ima površinu od oko 7,5 ha, visina slojeva naselja je do 3 m. Ostala butmirska nalazišta tipično ne prelaze veličinu od 3,5 ha. Ove razlike u veličini izgleda ukazuju na hijerahijski sistem naselja u Visočkoj dolini u kasnom neolitiku i vjerovatno upućuju na razvoj prema složenijem društvu.
Iskopavanja u Okolištu
Na početku radova u Okolištu su izvedeni presjek bušenjem i geomagnetsko ispitivanje (Hofmann et al 2007, 53–63). Nad južnim dijelom naselja je izgrađeno selo Radinovići. Bušenja su pokazala da visina kulturnog sloja između 1 i 3 m. Rezultat geomagnetskih i topografskih istraživanja pokazuju pravougaono područje nastambe mjera 330 sa 270 m, zatvorenih složenim sistemom koji čine do četiri paralelna jarka.
Okolište rekonstrukcija naselja
U sjeverozapadnom dijelu nalazišta je ova utvrda podijeljena na dvije trake, što upućuje na značajne promjene u veličini naselja tokom vremena. Unutar granica naselja su brojne kuće orjentisane u pravcu sjeveroistok – jugozapad, poredane u linije. Izgleda da su najkoncentrisanije u sjeveroistočnom dijelu, dok se na jugu i zapadu nalaze samo izolovane kuće ili manje grupe njih.
Strategija istraživanja
Do kraja 2007. godine je otkopano osam područja veličine 1260 m2, smještenih unutar granica naselja kao i u području utvrde. Odabir područja za iskopavanje je vršen na osnovu geomagnetskih ispitivanja. Međutim iskopavanja omogućavaju precizniju interpretaciju geomagnetskog plana. Izbor područja za istraživanje je isprva bio baziran na pretpostavci da geomagnetski plan pokazuje istovremene karakteristike. Dakle, činilo se mogućim uporediti jasno podijeljena domaćinstva u odnosu na socijalnu diferencijaciju i specijalizaciju u zanatima. Zato što su tipološki razvoj materijalne kulture i apsolutna hronologija neolitika Centralne Bosne već poznati, dok su sistemski otkopana naselja još uvijek relativno rijetka u jugoistočnoj Evropi, iskopavanju velikih područja u Okolištu je dat prioritet.
Interesantno je da se pokazalo da karakteristike vidljive na geomagnetnom planu nipošto nisu istovremene (viditi naredna poglavlja). Umjesto toga se pokazalo da su, zbog promjena u veličini naselja, kuće iz različitih faza ležale blizu površine nalazišta. Ova činjenica omogućuje istragu diahronog razvoja oblika naselja i materijalne kulture. Arheološki radovi u Visočkoj dolini zajedno sa iscrpnim programom istraživanja prirodne okoline i ekonomskih osnova života u neolitskom dobu. Osim analize životinjskih kostiju i ugljenisanih ostataka biljaka se vrše pedološka i palinološka istrašivanja u okolini nalazišta Okolište i Visočkoj dolini.
(Kučan et al. 2006; Bittmann/Wolters 2007; Kučan 2007).
Sistem utvrda
Sistem utvrda naselja je iskopan na tri područja u sjevernom dijelu, kao i u jednom području na istočnoj padini meandra rijeke Bosne (nalazišta 2, 5, 6 i 7). Sudeći po rezultatima iz područja 2 izgleda da su barem dva jarka postojala istovremeno, 3,5 m i 4,5 m dugačka i oko 1,3 m duboka (Hofmann et al 2007, 69-73). S unutrašnje strane utvrde su pronađeni bedemi i ograda od kolja.
Na osnovu stratografskih podataka i serije radiokarbonskih datiranja se pretpostavlja da je utvrda izgrađena oko 5200. /5100. p.n.e. za vrijeme rane faze naseljavanja. Do 5000. /4900. p.n.e. je sistem jaraka bio popunjen i obnovljen barem dva puta. Posljednja obnova je izvedena oko 4900. p.n.e. Poslije toga se može uočiti postepeno punjenje jaraka.
Dakle, sistem utvrda je korišten u relativno kratkom periodu i napušten je puno prije kraja nastambe oko 4500. p.n.e. Sa tipološkog gledišta grnčarija iz različitih faza utvrđivanja u Okolištu predstavlja kasni materijal od kulture Kakanj do Butmir II. Međutim Butmir II materijal je isključivo povezan sa fazom u kojoj su postepeno popunjavani jarci. Za vrijeme radova 2006. godine je otkopano područje 5, koje je smješteno malo zapadnije, gdje se dva niza utvrde ukrštaju. Jedno od najvažnijih otkrića sa ovog nalazišta je činjenica da je eksterni niz definitivno stariji od unutrašnjeg. Dakle može se zaključiti da je oko 5000. p.n.e. u svojoj ranoj fazi naselje smanjeno sa 7,5 na otprilike 5,6 ha.
