Vremenski period stećaka

Stećci se pojavljuju negdje u drugoj polovini 12. veka. Prva faza razvoja stećaka traje i kroz 13. vijek, zatim se intenzivno klešu i ukrašavaju u 14. i 15. vijeku, s tim što cvjetanje zahvata drugu polovinu 14. i prvu polovinu 15. vijeka. U 16. vijeku postepeno nestaje ova vrsta umjetnosti a krajem tog vijeka i sasvim zamire.

Teritorija rasprostiranja i brojno stanje stećaka

Bosna i Hercegovina je glavni najveći teritorij stećaka. Cijela teritorija Bosne i Hercegovine, sa iznimkom nekoliko sjevernih graničnih opštinskih područja, posjeduje stećke.
U Bosni i Hercegovini postoji 2612 lokaliteta sa stećcima. Na svim tim mestima ustanovljeno je ukupno 58547 spomenika. Najveći broj stećaka imaju hercegovačke opštine, a među ovima se najvećim brojem ističu opštine Nevesinje i Konjic koje imaju preko 3000 primjeraka. Od bosanskih opština ističe se Rogatica sa 2628 stećaka. U ostale opštine sa relativno velikim brojem spomenika treba ubrojati Livno (2949), Trebinje (2406), Stolac (2319), Gacko (2219), Sokolac (1966), Kalinovik (1793) i Bileću (1739). Relativno najmanji broj stećaka nalazi se u sjevernim i sjeverozapadnim bosanskim opštinskim područjima. Stećci su specifični za srednjovjekovnu Bosnu i Hum, odnosno Bosnu i Hercegovinu, i rasporostranjeni su u svim njenim krajevima.

Oblici stećaka

U Bosni i Hercegovini su i najraznovrsniji i najbolje klesani stećci. Na tome teritoriju su hercegovački i po broju i po kvalitetu obrade ispred ostalih, a unutar ovih prednjači njen istočni dio, posebno oko Stoca, Ljubinja, Bileće i Trebinja. Tu su zastupljene sve vrste osnovnih oblika, ali se svojom brojnošću naročito ističu sanduci (64%), a iza njih ploče. U odnosu na stojeće oblike, ovdje je priličan broj krstača, dok je vrlo malo stubova. Znatan je broj ploča relativno velikih dimenzija, a sanduci saljemenjaci su odreda visoki ili vrlo visoki. Među krstačama se ističu one kod kojih je uspravni krak oblikovan poput ljudske glave (oko Nevesinja, Gacka i Bileće). Takozvanih dvostrukih i kombinovanih sljemenjaka, pa i sanduka skoro da ovde i nema. Relativno je malen broj slabo obrađenih i amorfnih spomenika i oni se nalaze pretežno zapadno od rijeke Neretve (Grude, Posušje).

U centralnoj Bosni postoje svi oblici stećaka, najviše sanduka (77%) a najmanje stubova i krstača. Relativno malo je i ploča. Ogroman broj sanduka i ploča su slabije obrade. Sanduci su najčešće osrednji ili niski. Sljemenjaci su lijepo klesani, nisu visoki, a neki od njih imaju po dva ili tri postolja (Ilijaš). Krstače su pretežno originalno oblikovane, sa velikom okruglom glavom i tek naznačenim poprečnim krakovima, i ograničene su uglavnom na zeničko-travanjski kraj. Amorfni oblici su najsličniji slabo obrađenim sanducima, a ima ih priličan broj. U zapadnoj Bosni se takođe nalaze svi osnovni oblici, najbrojniji su sanduci, a stubovi i krstače su rijetka pojava. Područje obiluje slabo obrađenim i amorfnim primjercima. Sljemenjaci su pretežno povijeni po dužini hrbata, a sanduci su obični. Za istočnu Bosnu su karakteristični brojni sanduci i stubovi, kao i amorfni primjerci među kojima najviše stojeći. Sanduci su obični, a sljemenjaci odreda niski i prema dnu ukošeni. Stubovi imaju brojne i raznovrsne varijante. Ovde su krstače vrlo rijetka pojava. Relativno najviše ima dvostrukih i kombinovanih sljemenjaka i sanduka.

Ukrasi stećaka

U Bosni i Hercegovini ukrašeno je 7,8% u odnosu na ukupan broj. Oblik koji se uopšteno najviše koristio za ukrašavanje jeste krstača, a zatim dolazi sljemenjak, a potom je red sljedeći: stub, sanduk i ploča. Amorfni oblici nemaju ukrasa. Procenat ukrašenih stećaka je najslabiji u centralnoj i zapadnoj Bosni, sa izuzetkom područja opštine Kupres. Hercegovački stećci su mnogo bolje ukrašeni nego bosanski.

Ono što je najviše zajedničko skoro svim krajevima Bosne i Hercegovine i što se brojnošću najviše ističe jesu motivi polumjeseca, rozete (zvijezde), kruga (sunca) i krsta. Hercegovački stećci raspolažu sa mnogo više ukrasa nego bosanski. Karakteristiku većine stećaka iz Hercegovine čine motivi povijene lozice sa trolistovima, zatim arkade i tordirane vrpce, a onda štitovi sa mačevima, predstave jelena i konja, te scene lova, kola i turnira. Ovde su rijetki motivi spirala i biljnih stilizacija. Specifikum istočne, tačnije jugoistočne Hercegovine su frizovi od nizova rozeta u vijencima i od mreže rombova, a dobrog dijela zapadne Hercegovine prikaz solarno-lunarnih motiva na vodoravnim stranama sanduka i ploča, ali na taj način što su te strane raznim vrpcama podijeljene na pravougaona polja. Po izboru ukrasnih motiva i njihovom komponovanju, po crtežu, načinu klesanja i drugim likovnim osobinama, sigurno je da je u Hercegovini postojalo nekoliko klesarskih centara.

Može se reći da bosanski stećci obiluju vrpcama i bordurama od kosih i cik- cak crtica, te spiralnim i biljnim stilizacijama, da oskudijevaju u motivima povijene lozice sa trolistovima, arkadama i figuralnim predstavama i da nemaju mnogo štitova, mačeva i lukova. Jedan dio zapadne Bosne odlikuju stilizacije ljiljana, a dobar dio istočne biljne stilizacije, posebno dvostruke spirale kombinovane sa rozetama, krstovima i grozdovima. Umjesto arkada koje predstavljaju primorsku kuću, u dobrom dijelu istočne Bosne javlja se motiv brvna i šindre kao glavnih osobina bosanske drvene kuće.

Natpisi stećaka
Natpisi stećaka su pisani na narodnom jeziku starom bosanskom ćirilicom, tzv. bosančicom.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine pronađeno je 323 natpisa. Hercegovačko područje ima dva puta više natpisa nego čitava Bosna.